ابن ابی ذئب
اِبْنِ اَبی ذِئْب، ابوحارث، محمد بن عبدالرحمن بن مغیرة‌بن حارث‌بن ابی‌ذئب (80- 159ق / 699-776م)، محدث، فقیه و قاضی مدنی. وی از طائفۀ قریش بود و مادرش بُرَیهَة بنت عبدالرحمن‌بن حارث بود (خطیب بغدادی، 2 / 296-297). به گفتۀ ابن خلكان ابن‌ابی ذئب از جمله مشاهیر و راویان حدیث هم عصر مالك بن انس بود و بین آن دو الفت و مودت زیادی وجود داشت (4 / 183). احمد بن حنبل او را مردی صالح، صدوق، ثقه، آمر به معروف و همانند سعید بن مُسَیب و افضل از مالك بن انس دانسته است (خطیب بغدادی، 2 / 298). ابن ابی ذئب در برخورد با خلفای زمان صریح و در گفتن سخنِ حق شجاع بود (همانجا؛ نووی، 1 / 86؛ ذهبی، تذكرة الحفاظ، 1 / 192؛ ابن حبان، 7 / 390-391).
او از فقهای شهر مدینه بود و در مسائل دینی فتوا می‌داد (همانجا؛ خطیب بغدادی، 2 / 301-305؛ نووی، همانجا) و مدتی هم منصب قضا داشت (ابن ندیم، 225).
ابن ابی ذئب از افرادی نظیر حارث بن عبدالرحمن (دایی خود)، شُعبه مولی ابن عباس، مُغیره (برادر خودش)، سعید مَقبُری، زُهْری، صالح بن كثیر، عجلان مولی المشمعل، ابا جابر بیاضی، محمد بن قیس، شُرَحبیل بن سعد و صالح بن نبهان حدیث نقل كرده است (ابن حجر، 9 / 303-304؛ مزی، 16 / 442-443). همچنین راویانی چون ابن مبارك، یحیی بن سعید قَطّان، احمد بن یونس یرْبوعی، ابن ابی فُدَیك، شَبابة بن سَوّار و ابونُعَیم از او احادیثی را روایت كرده‌اند (ذهبی، سیر اعلام النبلاء، 7 / 140؛ نووی، 1 / 86).
برخی او را قَدَری دانسته‌اند. ابن حبان می‌نویسد مالك به سبب قَدَری بودن او از وی دوری می‌جست (7 / 391). ذهبی نیز نوشته است كه سلیمانی او را از قَدَریان شمرده، در حالی كه، واقدی و دیگران این امر را انكار كرده‌اند (میزان الاعتدال، 3 / 620).
از جمله ویژگیهای ابن ابی ذئب این بود كه روایات و احادیث را حفظ می‌كرد و كتاب و دفتر یادداشتی نداشت (ابن معین، 2 / 52).
دربارۀ ابن ابی ذئب كتابی به نام اخبار ابن ابی ذئب در دست است كه سلیمان الربعی (د 379ق / 989م) آن را جمع‌آوری نموده است (العش، 219؛ GAS, I(1) / 204). نیز كتابی به نام السنن مشتمل بر مسائل فقهی نظیرِ صلات، صیام و زكات به وی منسوب است (ابن ندیم، 225).
ابن ابی ذئب در زمان خلافت مهدی عباسی در 79 سالگی در حالی كه از بغداد عازم مدینه بود، در حیره درگذشت، و در كوفه به خاك سپرده شد (خطیب بغدادی، 2 / 304-305).
مآخذ
ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1401ق / 1981م؛ ابن حجر، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326ق / 1908م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتب العربی؛ ابن خلكان، وفیات الاعیان، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1968م؛ ابن معین، یحیی، معرفة الرجال، به كوشش محمد مطیع الحافظ، دمشق، 1405ق / 1985م؛ ابن ندیم، الفهرست، به كوشش فلوگل، لایپزیک، 1871م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب الارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، 1405ق / 1985م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد البجاوی، قاهره، 1382ق / 1962م؛ العش، یوسف، فهرس مخطوطات دارالكتب الظاهریة، دمشق، 1366ق / 1947م؛ مزی، یوسف، تهذیب الكمال، نسخۀ عكسی؛ نووی، محیی‌الدین‌بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة؛ نیز: GAS.
اکبر یحیی‌آبادی